Gamlar götur í Árnessýslu

eftir Örn H. Bjarnason


Inngangur
Fornar götur geyma á margan hátt merka sögu. Á Beitivöllum skammt frá Reyðarmúla hittust t.d. Flosi og Hallur af Síðu á leið til Alþingis vorið eftir Njálsbrennu. Á Hofmannaflöt undir Ármannsfelli mættust suðurferðamenn úr öllum landsfjórðungum og glímdu þá gjarnan þar á völlunum. Um Kjalveg fór Gissur Þorvaldsson með yfir þúsund manna styrjaldarflokk á leið á Örlygsstaði skammt frá Miklabæ í Blönduhlíð að jafna um við Sturlunga. Það heitir Örlygsstaðabardagi. Svona mætti lengi telja.

Í þessari grein verður leitast við að lýsa stuttlega reiðleiðum í Árnessýslu. Það verður farið fljótt yfir sögu því ef kafað er um of er hætta á að afvegaleiðast og sprengja utan af sér ramma stuttrar greinar.

Frá Þingvöllum til Reykjavíkur
Ef við hefjum ferð okkar á Þingvöllum þá liggja þaðan fjölmargar leiðir enda sóttu menn eftir að Alþingi var stofnað þangað hvaðanæva að af landinu. Alls lágu fjórtán aðalleiðir frá Þingvöllum.

Hefðbundin leið frá Skógarhólum til Reykjavíkur lá hér fyrr meir um Norðlingaveg hjá tóftum eyðibýlisins Bárukots og yfir Öxará á Norðlingavaði en það er gegnt túninu á Brúsastöðum. Nú er hins vegar yfirleitt farið yfir Öxará á vaði sem er nokkru neðar.

Skammt frá Brúsastöðum er gömul rétt og er þar yfirleitt fyrsta áning. Það er gamall og góður siður að leyfa hestum að pissa í fyrstu áningu. Þeir eru þá slakari í framhaldinu. Hlandsprengur er hvimmleiður á ferðalögum að mér finnst.

Frá réttinni er svo haldið áfram um Kárastaðahlíð og Einiberjaflöt um Lögmannskeldu eða Jakobskeldu eins og hún hét áður en hestar ölkærs lögfræðings lágu þar í. Nafngiftin segja sumir að hafi verið valin honum til heiðurs en aðrir segja til hneisu. Skoðun á þessu fer eftir því hvort menn eru virkir drykkjusjúklingar eða óvirkir.

Áfram liggur leiðin svo í Selkot og hjá Stíflisdalsvatni og Fellsendaflóa um Stardalsveg að bænum Stardal og svo áfram niður hjá Skeggjastöðum í Mosfellssveit. Leiðin hjá eyðibýlinu Selkoti hefur verið nefnd Selkotsvegur. Í Selkoti var áður sel frá Stíflisdal en árið 1830 var reistur þar bær.

Um Fellsendaflóa eða Sauðafellsflóa eins og hann heitir réttu nafni er þess að geta, að hann var afar blautur yfirferðar áður en hann var þurrkaður upp og reiðvegur lagður þar um. Oft mátti heyra þar hróp og köll þegar hestamenn voru að hvetja hesta sína yfir fen og keldur. Þar sem leiðin liggur niður að Þingvallaveginum skammt frá Bugðu hafa nýverið verið gerðar verulega endurbætur á reiðgötunum. Þarna í Fellsendaflóa er allmikið fuglalíf, en aldrei hef ég heyrt alvöru hestamann minnast á fuglatíst. Í þeim hópi þykir slíkt tal bera vott um linku og ekki lotið að neinu lágværara en hófaskellum eða hneggi í hrossum og frísi.


Um Leggjabrjót
Upp Öxarárdalinn liggur leið um Leggjabrjót hjá Sandvatni og ýmist ofan í Brynjudal eða um Hrísháls niður í Botnsdal. Vísu um Leggjabrjót orti séra Jón Þorláksson. Hún er svona:

Tunnan valt og úr henni allt
ofan í djúpa keldu.
Skulfu lönd og brustu bönd,
en botngjarðirnar héldu.

Keldan sem hér er átt við er Biskupskelda en þar hefst hinn eiginlegri Leggjabrjótur.

Leggjabrjótsleið er ágætlega vörðuð enda eins gott. Í fyrra sumar lenti undirritaður í svo blindri þoku í hestaferð með Borgfirðingum og dönsku fólki þar svo að rétt grillti í næstu vörðu. Ef leiðin hefði ekki verið vörðuð hefðum við hæglega getað villst illilega. Sandvatn rann svo að segja saman við þokuna og við sáum það ekki fyrr en við vorum nánast komin út í það.

Reiðgötur á Þingvöllum
Prestagata lá um Lyngdalsheiði norður um Hrafnabjargarháls að Ármannsfelli hjá Víðvöllum. Þar sem leiðin lá yfir Hlíðargjá hét Prestastígur. Björn Th. Björnsson segir að á Þingvallamáli þýði stígur ekki veginn sjálfan heldur haft yfir gjá. Skálholtsbiskupar fóru þessa leið er þeir héldu til sveita norðan Bláskógaheiðar eða til Maríuhafnar í Hvalfirði, en það mun hafa verið aðal höfnin á 14. öld. Götur þessar voru líka nefndar Biskupavegur eða Hrafnabjargarvegur. Til Maríuhafnar hafa menn farið fyrir norðan Stíflisdalsvatn og síðan Þrengslaleið niður með Laxá í Kjós en Maríuhöfn var nokkuð fyrir vestan þar sem Laxá rennur til sjávar.

Norðaustan í Hrafnabjörgum var eyðibýlið Hrafnabjörg. Það á fyrir svartadauða að hafa verið í miðri sveit en þá voru að sögn 50 býli í Þingvallasveit. Seinna taldi einhver ferðalangur leggja þar reyk upp frá 18 bæjum. Um Þingvallasveit hefur verið sagt að þar sé afdalabyggð í alfaraleið. Mig minnir að Halldór Blöndal, alþingismaður, hafi orðað þetta svona.

Leið liggur hjá eyðibýlinu Hrauntúni á Þingvöllum og þaðan yfir akveginn skammt frá Þjónustumiðstöðinni og eftir fornum götum í Skógarkot. Úr Skógarkoti niður að Þingvallavatni þar sem heitir Öfugsnáði lá svonefnd Veiðigata. Við Ögugsnáða er í dag vinsæll veiðistaður, veiðist þar bæði murta og bleikja.

Gamla þjóðleiðin um Langastíg inn af Stekkjargjá er einnig notuð af hestamönnum. Frá Skógarhólum má því fara ágætan 3ja tíma hring. Hraðinn á bílum á vegunum í gegnum þjóðgarðinn er orðinn það mikill, að sá sem ætlar að fara ríðandi meðfram vegum, er í stórum háska. Þarna eru blindbeygjur og blindhæðir sem auka enn á hættuna. Mikið starf hefur verið unnið við það að merkja reiðleiðir í þjóðgarðinum og ættum við að sýna þakklæti okkur með því að nota þessar leiðir. Það er alveg kominn tími til að hestamenn hætti að vera pörupiltar þessa þjóðfélags og fari svona nokkurn veginn eftir þeim reglum sem settar eru, nema í lífsháska þá má sveigja reglurnar ögn til.

Óskar Hallgrímsson fyrrverandi bankastjóri og meðlimur í Borgarstjórn Reykjavíkur um árabil var snúningastrákur í sveit í Hrauntúni. Hann hafði þann starfa m.a. að sækja kýrnar. Það var langt frá því að vera auðvelt þarna í marglitum skóginum að finna beljurnar. Ofan á allt annað þurftu þær svo endilega að vera skjöldóttar. Hann gafst fljótlega upp á því að leita að þeim, en þess í stað tók hann það til bragðs að rölta niður að vatni sem þær voru vanar að koma að fyrr eða seinna, lagði sig þar í makindum og beið. Þegar svo kýrnar komu rak hann þær heim áreynslulaust. Þetta heitir að vinna af viti en ekki striti.


Um Gagnheiði
Um Gagnheiði liggur leið upp hjá Svartagili í Þingvallasveit yfir að Gilstreymi í Lundarreykjadal. Farið er fyrir vestan Krókatjarnir yfir veg sem liggur niður að Hvalvatni. Þar skammt fyrir norðan ekki langt frá Hrosshæð er hlið á girðingu sem liggur niður í Hvalvatn. Girðing þessi liggur þvert á þessa leið og getur reynst erfitt að ramba á það. Einn virkur þið vitið fór fyrir nokkrum árum einn síns liðs þessa leið en fann ekki hliðið. Hann ætlaði yfir í Lundarreykjadal og fannst sér allir vegir færir. Svo reyndist þó ekki vera og af því að hann var kominn að því að örmagnast þá klippti hann á girðinguna. Heill komst hann á leiðarenda en það stóð tæpt. Annars er það svo merkilegt með ferðaþrek, að þegar maður heldur að öll orka sé á þrotum þá er helmingi meira eftir.

Gagnheiðar er getið í Sturlungu. Þar segir: "Þeir Órækja fóru úr Reykjaholti sjötta dag jóla, fyrst ofan til Bæjar og léði Böðvar þeim vopn. Sjöunda dag fóru þeir suður Gagnheiði og höfðu fimm hundruð manna. Þeir Órækja og Sturla fóru með sínar sveitir á Þingvöll en annað liðið fór á Kárastaði og Brúsastaði. Þeir höfðu engar fréttir sannlegar sunnan frá Gissuri.”

Þetta var í þá daga. Nú fara fáir Gagnheiðina eins og menn hafi misst kjarkinn varðandi þá leið enda öruggara að fara nálægt bílvegi um Uxahryggi upp í Borgarfjörð. Leiðina um Gagnheiði þyrfti að endurvekja og þá helst stika hana út.

Sjálfur hef ég oft farið ríðandi upp í Borgarfjörð en aðeins einu sinni farið Gagnheiði. Ég var þá að koma ásamt Valdimar kvótabana frá Arnþórsholti í Lundarreykjadal á leið til Reykjavíkur með viðkomu í Skógarhólum. Leiðina um Gagnheiði skyldi helst ekki fara nema í björtu veðri og í fylgd með kunnugum.

Sá hryggilegi atburður gerðist á Gagnheiði árið 1629 að tveir menn fóru að vetrarlagi upp úr Skorradal. Þeir ætluðu í Þingvallasveit og fóru um ís yfir Eiríksvatn. Þar misstu þeir annan hesta sinna ofan í. Seint og um síðir tókst þeim að ná hestinum upp. Þeir blotnuðu mikið á höndum og fótum. Til að reyna að halda á sér hita drukku þeir brennivín. Seinna lentu þeir í mikilli ófærð gáfust upp og sofnuðu. Þegar þeir vöknuðu aftur gátu þeir ekki gengið, heldur nánast skriðu á fjórum fótum niður að Svartagili í Þingvallasveit. Séra Engilbert Nikulásson var þá prestur á Þingvöllum. Hann var sagður heppinn læknir og sagaði hann af þeim fæturna. Þeir bræður lifðu síðan við örkuml langa ævi.

Hellisskarðsleið og leið um Klukkuskarð
Frá Hofmannaflöt liggur Eyfirðingavegur um Goðaskarð og áfram fyrir sunnan Skjaldbreið og hjá Hlöðuvöllum og um Hellisskarð niður að Úthlíð í Biskupstungum. Þetta hefur verið nefnt Hellisskarðsleið. Önnur leið liggur frá Hlöðuvöllum og niður Brúarárskörð að austanverðu og að Úthlíð. Þarna er þröngt og erfitt að fara með mikinn rekstur.

Upp af Hofmannaflöt vestan undir Mjóafelli rétt áður en göturnar liggja um Goðaskarð heitir Biskupsflöt. Á þessum blöðum er oft minnst á biskupa þetta eða hitt eða t.d. Prestagötur. Þetta minnir á að eitt sinn var þjóðin kristin að kalla, þó að hún væri á stundum blendin í trúnni eins og gengur.

Þegar ég var strákur í sveit uppi í Borgarfirði þótti það ágæt skemmtun að ríða til kirkju á sunnudögum. Farið var um Brennistaðagötu yfir í Reykholt í Reykholtsdal. Enn stendur þar gamla kirkjan sem afabróðir minn söng í. Um tíma stóð til að rífa þessa litlu sveitakirkju. Það er komin ný kirkja í Reykholti og ýmsum þótti hún ekki nógu fín til að standa við hlið hennar. Samt komu menn um langan veg til að hlýða á messu í gömlu kirkjunni árum saman.

Ég man enn eftir svörtu, teinóttu fötunum sem karlarnir voru í og konurnar í peysufötum. Áður en lagt var af stað tók það afabróður minn minnst tvo klukkutíma bara að laga flibbann á skyrtunni sinni. Það var ekki hrapað að neinu. Þetta var áður en við stigum það athyglisverða framfaraskref að endursendast um háloftin hraðara en hljóðið. Oft verður manni hugsað til þess hvert þetta fólk sé eiginlega að fara því að afabróðir minn fór ekki ótilneyddur lengra að heiman en í kirkjuna í Reykholti. Hann skyldi heiminn út frá þeirri hundaþúfu sem hann var alinn upp á, en enginn heimshornaflakkari stóð honum á sporði hvað varðaði skarpskyggni.


Nú er búið að leggja niður prestssetrið á Þingvöllum að undirlagi stjórnvalda. Þetta finnst mér mjög athyglisvert. Helst þyrfti að rífa kirkjuna líka eins og einhvern tímann stóð til. Ef Hótel Valhöll verður kannski sumarhús erlends auðjöfurs, þá kemur kirkjan til með að skyggja á útsýnið. Kannski mætti gera 18 holu golfvöll á völlunum fyrir neðan Lögberg. Golfarar gætu þá innréttað kaffistofu og búningsherbergi í gamla Þingvallabænum. Kirkja hefur verið á Þingvöllum síðan 1017. Það er skammarlega langur tími.

En svo við hverfum aftur á Eyfirðingaveg þá liggur frá Karli og Kerlingu undir Skjaldbreið leið inn Langadal um Klukkuskarð og þaðan innan við Hrossabrún og um Fagradal niður að Hjálmsstöðum í Laugardal. Þetta er í fornsögum nefnd Skarðaleið og er hennar getið í Sturlungu, en Þórður kakali fer hana síðla hausts 1242 úr Borgarfirði suður um heiði til Laugardals.

Vitað er að Sturla Þórðarson og Sighvatur Böðvarsson fara árið 1262 frá Hallbjarnarvörðum til Laugardalsskarða. Þeir hafa sennilega farið Skessubásaveg og um Klukkuskarð, en Skessubásavegur liggur af leiðinni um Kaldadal og fyrir norðan Skjaldbreið að Hlöðuvöllum. Ekki er þó með öllu útilokað að þeir hafi farið um Kluftir og Eyfirðingaveg í Karl og Kerlingu og þaðan um Klukkuskarð.

Ég hef tvisvar farið um Klukkuskarð og er þetta ágæt leið nema hvað snemmsumars getur verið skafl í brekku norður af skarðinu. Þar hafa menn og hestar þurft að húrra sér á rassinum niður, gangtegund sem er að öðru leyti lítt brugðið fyrir sig í hestaferðum.

Um Kluftir að Brunnum
Rétt áður en Jón biskup Vídalín andaðist í Biskupsbrekku skammt frá Brunnum á hann að hafa kveðið þessa vísu:

Herra Guð í himnasal
haltu mér við trúna;
Kvíði ég fyrir Kaldadal
kvölda tekur núna.

Kannski grunaði hann að hverju stefndi.

Jón var á leið að Staðarstað eða Stað á Ölduhrygg eins og áður hét að jarðsyngja mág sinn og fornvin séra Þórð Jónsson sem lá á líkbörunum, en þeir höfðu lofað hvor öðrum að sá sem lifði lengur skyldi flytja líkræðu yfir hinum. Orðheldinn var meistari Jón nema hvað maðurinn með ljáinn kom í veg fyrir að hann gæti staðið við orð sín í þetta sinn.

Frá Hofmannaflöt liggur leið um Kluftir og Tröllháls og þaðan um Uxahryggi ýmist niður í Lundarreykjadal hjá Brunnum eða Okveg niður að Giljum eða Rauðsgili í Hálsasveit eða leiðina um Kaldadal.

Hér má geta þess að álitið er að kveikjan að ljóði Jónasar Hallgrímssonar, Fjallið Skjaldbreiður, hafi orðið til er hann lá í tjaldi hjá Brunnum eftir rannsóknarferð að Skjaldbreið. Hann hafði orðið viðskila við ferðafélaga sína og var þarna einn. Kvæðið byrjar svona:

Fanna skautar faldi háum,
fjallið, allra hæða val;
hrauna veitir bárum bláum

breiðan fram um heiðardal.
Löngu hefur Logi reiður
lokið steypu þessa við.
Ógna-skjöldin bungubreiður
ber með sóma réttnefnið.

Og svona endar það:
Heiðabúar! glöðum gesti
greiðið för um eyðifjöll.
Einn ég treð með hundi og hesti
hraun — og týnd er lestin öll.
Mjög þarf nú að mörgu hyggja,
mikið er um dýrðir hér!
Enda skal ég úti liggja,
engin vættur grandar mér.

Stundum finnst mér að í nútímanum höfum við spillst svo mjög, að við bregðumst ekki við öðru en því æsilega. Okkur væri hollt að muna að hið einfalda og fölskvalausa sigrar alltaf að lokum. Löngu eftir að stríðsbumburnar eru þagnaðar hjalar kornabarnið og leikur við hvern sinn fingur. Í þeim heimi er Jónas sigurvegarinn.

Frá Þingvöllum austur um Lyngdalsheiði
Frá Skógarhólum á Þingvöllum liggur leið um Skógarkot og síðan Gjábakkastíg yfir Hrafnagjá. Þetta er gamli Kóngsvegurinn sem lagður var vegna konungskomunar 1907 og lá hann alla leið að Geysi í Haukadal. Frá Gjábakka er farið meðfram vegi yfir það sem í daglegu tali er nefnd Lyngdalsheiði og á Laugardalsvelli og þaðan á Laugarvatn. Þarna er víða hægt að þræða gamlar götur rétt við veginn.

Rétt fyrir austan hliðið á Þjóðgarðsgirðingunni er nýbúið að stika leið í Kringlumýri um gamla götu, sem áður var farin, en er nú víða orðin ógreinileg. Ég held að ég fari rétt með það að bræðurnir á Hrísbrú í Mosfellsdal hafi ásamt þriðja manni unnið þetta verk. Þetta er þarft framtak.

Áður en komið er að Reyðarmúla liggur á hægri hönd þegar farið er austur önnur leið í Kringlumýri, en þar er leitarmannakofi. Þaðan svo Biskupagötur að Mosfelli í Grímsnesi og að brúnni á Brúará skammt frá Spóastöðum. Úr Kringlumýri liggur einnig leið um Driftir, en þær skilja Þingvallasveit frá Grímsnesinu og áfram að Efrafalli og þar um Dráttarhlíð að Villingavatni.

Undir Dráttarhlíð voru geymsluskemmur Skálholtsstóls og aðrar við Þingvallavatn skammt frá upptökum Sogsins. Þarna voru búvörur og skreið flutt yfir. Mikið sog var þarna og flutningur þessi því ekki með öllu hættulaus. Eitt sinn barst í Sogið hluti af líkfylgd og líkið að auki.

Á 17. júní árið 1959 gerðist sá atburður við Efrafall að Þingvallavatn reis óvenju hátt í miklu roki þannig að stífla brast og mikið vatn streymdi í gegnum jarðgöng sem verið var að vinna við og hálfbyggt stöðvarhús. Miklar skemmdir urðu þarna og hreinasta mildi að þetta var á Þjóðhátíðardaginn og enginn við vinnu. Annars hefði eitthvað farið meira en líkfylgdin forðum, enda fjöldi manns starfandi bæði í göngum og stöðvarhúsinu virka daga. Fleiri vikur tók að týna saman spýtnabrak niður með öllu Soginu. Ég dáist enn að þolgæði verkfræðinganna sem þarna voru við stjórn, enda þeim kennt um að stíflan skyldi ekki vera nógu rammgerð. Í sigri og ósigri reynir mest á manninn. Allir með tölu stóðust þeir þessa mannraun.

Minnst var á Reyðarmúla en hans er getið í Njáls sögu er þeir Gissur og Hjalti komu á skipi sínu til Eyra. Þeir útveguðu sér strax hesta og riðu þrjátíu saman á Þingvöll. Hjalti varð hins vegar eftir við Reyðarmúla þar sem hann hafði gerst sekur um goðgá þ.e. guðlast. Hinir riðu hjá Gjábakka og komu um Gjábakkastíg niður að Þingvallavatni hjá Vellankötlu. Ekki vildi Hjalti þó sætta sig við að bíða hjá Reyðarmúla og reið á eftir félögum sínum, kvaðst ekki vilja láta heiðna menn sjá á sér hræðslumerki. Ekki voru þeir mikið fyrir að takast á við biðraunina þessir karlar, kusu heldur að þeysa fram og láta drepa sig ef verkast vildi. Enn eru þessi sömu framsæknisgen í okkur flestum, þannig að það er ekki nema von, að sumir verði stressaðir að puða í því að sitja kyrrir allan guðslangan daginn.

Úr Kringlumýri liggur leið hjá Þrasaborgum að Efri-Brú. Eins liggur þaðan svonefnd Rjúpnabraut suður um Lyngdalsheiði í Grímsnesið.

Leitir á þessum slóðum fara þannig fram að smalað er austur að Tindaskaga og niður á Hrafnabjargarvelli. Þar hittast leitarmenn. Þeir smala svo meðfram nýju Þjóðgarðsgirðingunni, sem liggur frá Ármannsfelli að Hrafnabjörgum . Féð er rekið yfir Hrafnabjargarháls og niður í Kringlumýri. Síðustu nóttina er gist í Kringlumýrarskála. Daginn eftir smala leitarmenn svo Lyngdalsheiðina heim með sér.

Nokkurn veginn þar sem Biskupagata mætir veginum að Laugarvatni liggja Bakkagötur yfir að bænum Björk í Grímsnesi og síðan áfram að Hæðarenda, sem er bær ekki langt frá Klausturhólum. Frá Hæðarenda liggja svo götur upp að Búrfelli og að Efri-Brú í Grímsnesi. Einnig hygg ég að leið hafi legið um öxlina norðan við Seyðishóla að bænum Miðengi og áfram að Álftavaði á Álftavatni.

Á gömlu korti Björns Gunnlaugssonar frá 1844 sést teiknuð leið frá Búrfelli og að Gjábakka í Þingvallasveit. Fyrir austan þá leið er svonefnt Gálgagil ekki langt frá Bauluvatni. Þar telur Guðmundur bóndi á Hæðarenda að hafa sakamenn hafi verið hengdir, menn ekki nennt með þá á Þingvöll kannski í önnum við bústörfin.

Í örnefnalýsingu sem Gísli Guðmundsson skráir eftir Sigurfinni bónda Guðmundssyni á Hæðarenda í apríl 1971 segir eftirfarandi: “Norðvestur af norðurenda Svínholts (stórt holt norðan við Bauluvatn) er allstór valllendisflöt, Höskuldarflöt. Um hana liggja gamlar ferðamannagötur vestur í Búrfellsdal.

Örnefnastofnun er ekki í glamurfréttum fjölmiðla, en þar er í kyrrþey unnið ómetanlegt starf við skráningu á örnefnum. Þarna vinna fræðimenn, sem láta sér nægja að fá smá klapp á öxlina á svona tíu ára fresti. Áhuginn á verkefninu er þar hreyfiaflið.

Leiðir um Skálholt
En svo við hverfum að brúnni á Brúará þá er farið þaðan hjá Skálholti meðfram vegi og síðan hjá Laugarási og yfir Iðubrú og að Skeiðarrétt. Þaðan er svo upplagt að fara á Þjórsárbakka og niður þá, vildisgötur nema hvað mörg hlið eru á leiðinni sem þarf að opna og loka. Séu menn margir saman í hóp og á nokkurri hraðferð þá er nauðsynlegt að einn doki við á meðan hliðmaðurinn er að loka hliðinu. Hestar eru hópdýr og þeim er ílla við að vera skildir eftir einir.

Hjá Skálholti er svonefndur Fornistöðull norðan við veginn. Þar tjölduðu Jón biskup Arason og menn hans árið 1548 og 1550 er þeir gerðu aðför að staðnum. Þaðan liggja Biskupatraðir heim að Skálholtsstað norðan við kirkjugarðinn.

Tíðfarin leið var um Iðuferju framhjá Skálholti og yfir Brúará á Spóastaðaferju. Þó að hér væru tvö sundvötn þá var þetta ágæt leið. Síðan var farið fyrir norðan Mosfell og milli Neðra-Apavatns og Þóroddsstaða og um Biskupsbrekku á Lyngdalsheiði og út yfir Gjábakkahraun. Niður að Þingvallavatni var komið um Gjábakkastíg yfir Hrafnagjá hjá Vellankötlu.

Um vetur eitt sinn flutti ferjumaður hjá Iðu 10 förumenn á leið í Skálholt. Ísskrið var í ánni og bátinn fyllti og sökk með mús og manni. Þarna drukknuðu allir nema ferjumaðurinn sem hét á heilagan Þorlák í neyð sinni.

Úr því minnst er á Mosfell í Grímsnesi má geta þess að þar bjó Ketilbjörn hinn gamli Ketilsson. Hann átti mikið silfur og bað sonu sína um að gera þverslá úr silfri á hofið í bænum. Þeir þvertóku fyrir það. Hann lét þá tvö naut draga silfrið upp í fjallið. Ambátt og þræl lét hann grafa silfrið. Til að þau yrðu ekki til frásagnar um felustaðinn drap hann þau bæði.

Um Kóngsveg
Leiðin sem í daglegu tali hefur verið nefnd Kóngsvegur liggur frá Miðdal í Laugardal og að Miðhúsum í Biskupstungum. Bændur hafa amast við ferðum hestamanna um þessa fornu alfaraleið þannig að nú er hún ekki fær nema frá Efstadal að Miðhúsum. Ástæðan fyrir misklíð þarna er sú að atvinnumenn í hestamennsku fóru þarna um með mikinn rekstur og sýndu bændum yfirgang.

Víða á Kóngsvegi þarna eystra eru rjómagötur og ógleymanleg þeim sem farið hafa. Á einum stað er farið yfir Brúará um gamla trébrú. Þar var áður steinbogi yfir. Fyrir fólk sem á sumarbústað t.d. í Úthlíðarskógi eða Miðhúsaskógi er upplagt að fara með tvo til þrjá hesta þarna austur og koma þeim fyrir t.d. þar sem Gustarar hafa aðstöðu hjá að mig minnir Efrireykjum frekar en Syðrireykjum í Biskupstungum. Síðan er hægt að ríða út þaðan yfir sumarið.

Ég dvaldi eitt sinn í sumarbústað, sem bróðir minn átti í landi Úthlíðar. Hestana fékk ég að geyma hjá Birni í Úthlíð, en reið síðan a.m.k. einu sinni ef ekki oftar Kóngsveginn fram og til baka með dóttur Bergljótar mágkonu minnar. Við riðum líka saman upp undir Brúarárskörð fyrir austan Brúará og upp með Miðfelli að vestanverðu, en því miður aldrei í kringum Miðfellið.

Árið 1602 var steinboginn brotinn niður. Uppflosnað fólk á verðgangi um landið steðjaði í Skálholt í von um ölmusugjafir. Kona Odds Einarssonar biskups í Skálholti, Helga Jónsdóttir, fékk bryta sinn til að fara með mannafla og brjóta brúna niður þannig að förufólk kæmist ekki í Skálholt. Um þetta fólk á kannski vel við hending úr ljóði Stefáns Harðar Grímssonar Bifreiðin hemlar í rjóðrinu.

Vina mín með spékoppana og málmbjöllurnar.
Einu sinni var
enginn vegur
hér hafa tærðir menn og bleikar konur
reikað torfærar móagötur
í skini og skugga
dökkar sjalrýjur á herðum
hendur luktar um kvistótt prik.

Þess má geta að árið 1793 var Sveinn Pálsson sá mikli náttúruskoðandi á ferð frá Geysi í Laugardal. Hann fór yfir Brúará á vaði milli Efri-Reykja og Neðri-Reykja. Ætli hann hafi ekki farið um Reykjavað en það er nánast eina nothæfa vaðið á Brúará.

Í ánnálum frá 1555 er minnst á tvö önnur vöð á Brúará þ.e. Böðmóðsstaðavað og Hjarðarneshólmavað, sem var nokkurn veginn þar sem Brúará rennur í Hvítá. Ólafur skólameistari í Skálholti drukknaði á Böðmóðsstaðavaði. Um haustið átti Marteinn biskup erindi að Hömrum í Grímsnesi. Farið var um Hjarðarneshólmavað og var einn fylgdarmanna biskups á sama hestinum og Ólafur skólameistari hafði riðið. Hann drukknaði á Hjarðarneshólmavaði.

Frá Geysi á Hveravelli
Svolítið austar er Geysir og liggur leið þaðan upp að Fremstaveri undir Bláfelli en þar er leitarmannakofi og síðan austan við Bláfell meðfram Hvítá eftir gömlum slóðum og þaðan yfir brúna á Hvítá og að Hvítárvatni og svo áfram með Fúlukvísl og um Þjófadali á Hveravelli. Ekki er leyfilegt að fara með rekstur um Þjófadali og verða menn að vera einhesta þar en fara með reksturinn fyrir austan Þjófafell.

Sagt er að eitt sinn hafi 9 skólapiltar frá Hólum sest að í Þjófadölum eftir að hafa drepið einhverja kerlingu þar nyrðra.


Eitthvað fram á nítjándu öld var hægt að komast milli Hvítárvatns og skriðjökulsins sem gengur framúr Langjökli. Þannig var það líka á Sturlungaöld. Það hefur verið tignarleg sjón að sjá 1250 manns þoka sér þarna á hestbaki á leið að Örlygsstöðum.

Frá Þingvöllum um Mosfellsheiði
Og svo aftur á Þingvöll þangað sem leiðir allra lágu. Þaðan og á Nesjavelli í Grafningi er farið meðfram vegi. Þaðan liggur svo leið yfir Dyrfjöll á Dyraveg og hjá Lyklafelli og áfram niður að Gunnarshólma. Fleiri leiðir liggja úr Grafningi m.a. Klóarvegur yfir í Hveragerði. Hann liggur fyrir vestan Klóarfjall og um Laxárdal.

Um Jórukleif og fyrir vestan Sköflung liggur svonefnd Bringnaleið yfir Mosfellsheiði niður hjá Helgufossi í Köldukvísl og hjá Gljúfrasteini í Mosfellsdal . Jórukleif heitir svo vegna þess að þar settist Jóra nokkur að eða svo segir þjóðsagan. Hún var bóndadóttir neðan úr Flóa sem ærðist þegar graðhestur föður hennar beið lægri hlut í hestaati. Eftir það varð hún hin versta tröllkona og sat fyrir ferðamönnum í Jórukleif, rændi þá og drap. Loks tókst fyrir atbeina Noregskonungs að koma henni fyrir kattarnef.

Hér má einnig nefna Frakkastíg sem liggur úr Grafningi að Miðdal. Vegur þessi var lagður þegar háspennulína var lögð yfir Mosfellsheiði að Búrfellsvirkjun af frönskum mönnum.

Á Mosfellsheiði fyrir vestan Heiðarbæ er Vilborgarkelda, vinsæll áningarstaður á fyrri tíð. Þarna eru sýslumörk Kjalarnesþings og Árnessýslu. Þaðan ræður svo Laufdælingastígur sýslumörkum en hann lá vestur eftir heiðinni allt að Lyklafelli.

Um Lyklafell fjallar þekkt þjóðsaga. Hún er um Ólaf nokkurn bryta í Skálholti. Upp úr sauð milli hans og ráðskonunnar á staðnum. Hún var ótúlegt skass og skaut honum svo skelk í bringu að hann lagði á blindan flótta og nam ekki staðar fyrr en við Lyklafell og kastaði þar búrlyklunum. Síðan hélt hann um Ólafsskarð upp úr Jósefsdal Ólafsskarðveg og heitir skarðið eftir honum. Steðjaði hann austur sýslur á Fjallabaksleið syðri. Við Brytalæki á Fjallabaksleið austanverðri datt hann dauður niður.

Úr Vilborgarkeldu lágu leiðir í allar áttir. Ein leiðin í átt að Hengli og þar um Jórukleif í Grafning. Önnur leið lá úr Vilborgarkeldu vestur yfir Moldbrekkur. Þaðan svo hjá Leirvogsvatni um Klifið og niður hjá bænum Bringum í Mosfellssveit. Á þessari leið varð það slys veturinn 1857 er 14 vermenn úr Laugardal og Biskupstungum voru þar á ferð að sex létust úr vosbúð á leiðinni en átta komust við íllan leik niður að Bringum kalnir og urðu sumir ílla bæklaðir til æviloka. Álitið er að það hafi ráðið úrslitum hverjir gátu þurrkað fötin sín kvöldið áður og hverjir ekki. Þeir sem fóru í blaut föt um morguninn fórust allir.

Enn önnur leið lá úr Vilborgarkeldu um Kjósarskarð og niður með Laxá í Kjós, Þrengslaleið svonefnd, ja ég veit ekki hvort ég á að segja austan við ána eða norðan við.

Úr Hveragerði á Kolviðarhól
Upp Kamba hlykkjast gamli vegurinn og honum er hægt að fylgja yfir Hellisheiði og niður að Skíðaskálanum í Hveradölum og þaðan að réttinni við Kolviðarhól.

Um Kambana hefur Björn Pálsson, forstöðumaður Héraðsskjalsafnsins á Selfsossi sagt að þar sé vegaminjasafn þjóðarinnar, enda þar sýnishorn af vegum og troðningum frá fyrstu dögum Íslandsbyggðar. Á Kolviðarhóli var byggt sæluhús árið 1844 og síðan gistihús fyrir ferðamenn. Árið 1938 keypti Íþróttafélag Reykjavíkur svo Kolviðarhól af Valgerði Þórðardóttur. Eftir það var þarna skíðaskáli. Ég man enn þegar Ragnar Thorvaldsen hesta- og skíðamaður flaug þar fram af stökkpallinum.

“Kemur Gregesen,” var kallað í brekkunni, “kemur Gregesen.” Seinna átti ég leið í bíl um Mosfellsheiði og sá þá Ragnar í Fáksreið á leið á Þingvöll. Hann var með tvo jarpa hesta til reiðar og þeir voru fínkembdir frá ennistoppi aftur í tagl og niðrúr. Ég man ég hugsaði hvað hárið á honum var ungt þar sem það bærðist í andvaranum. Eftir þetta held ég að hann hafi ekki lifað nema eitt eða tvö ár. Ragnar var lærifaðir margra þeirra hestamanna, sem eru að gera það gott í dag. “Alltaf spretta af þegar best lætur,” sagði hann eitt sinn við mig. Við hann er kenndur bikar sem veittur er fyrir fegurð í reið.

Og drottinn minn dýri sumarkvöldið árið 1986 á Landsmóti hestamanna á Hellu. Farin var hópreið með Sigurði frá Kirkjubæ um Rangárvellina. Ég reið við hliðina á Ragnari og allt í einu opnaði jarpi klárinn hans sig á hraðatölti. Sjaldan hef ég séð annan eins sælusvip á andliti nokkurs manns. Hann hafði verið að þjálfa hægatöltið allan veturinn og aldrei komið klárnum nema upp á milliferð. Hraðabrokkið hafði hann líka þjálfað en hraðatöltið lét á sér standa.

Þetta var útúrdúr en upp frá Kolviðarhóli liggur leið um Hellisskarð líka nefnt Yxnaskarð eða Nautaskarð á leið sem kölluð hefur verið Vegur milli hrauns og hlíða og síðan í Hveragerði eða ofan í Grafning. Af þessari leið liggur vörðuð leið hjá Biskupsvörðu yfir að skýli Slysavarnarfélagsins á Hellisheiði og síðan áfram Skógarveg, sem líka hefur verið nefndur Skógarmannagata eða Suðurferðagata. Hún liggur milli Núpafjalls og Skálafells niður í Ölfus og er þar komið milli bæjanna Þurá og Þóroddsstaða. Skógarvegur hét svo vegna þess að um hann var farið í Grafning að sækja skógarvið.

Um Ólafsskarð, Þrengsli og Lágaskarð
Leið liggur upp úr Jósefsdal um Ólafsskarð eins og áður hefur verið sagt og síðan um Hrossaflatir sem eru fyrir sunnan Fjallið eina. Önnur leið liggur frá Skíðaskálanum í Hveradölum svonefnd Lágaskarðsleið milli Stóra-Sandfells og Stóra-Meitils og niður með Lönguhlíð. Ýmist var komið niður hjá Hjalla í Ölfusi eða Hrauni.

Um Þrengsli liggur leið meðfram hlíðum fyrir norðan akveginn, ágætar götur víða. Þetta hygg ég að sé sjaldan farið. Um tíma höfðu menn áhuga á að leggja járnbraut um Þrengslin.

Frá Þrengslavegi og í Hveragerði er farið meðfram vegi. Þeim sem vanist hefur gömlum reiðleiðum fjarri alfaraleið finnst önugt að vera með bílaumferð alveg oní sér, en að öðru leyti eru þarna þolanlegar götur. Flestum tömdum hestum er nokkuð sama um bílaumferð, en þeim er hins vegar mörgum ílla við barnavagna og reiðhjól og skærlita plastpoka á fjúki. Barnfóstrur og hestamenn ættu því að halda sér í nokkurri fjarlægð hvort frá öðru og eins reiðhjólafólk og hestamenn. Nóg er plássið hér á landi og óþarfi að menn séu að þvælast um í einni kös.

Götur í Ölfusi
Upp úr Ölfusinu liggja m.a. þessar leiðir: Bjarnastaðastígur, en hann liggur upp á brúnina vestan við túnið á Bjarnastöðum, einnig Króksstígur. Jókustígur er í Hjallasókn og einnig Jóreiðarstígur og Hestastígur, Steinkustígur, Kúastígur og Krikastígur, Borgarstígur og Blautugötur. Þessu efni geri ég kannski nánara grein fyrir seinna ef ég nenni því.

Alfaravegur lá fyrrum frá Kotferju ferjustað á Ölfusá, yfir hana og framhjá Kirkjuferju, Bakkárholti, Gljúfurárholti, Krossi og á Torfeyri við Varmá.

Um Grafningsháls
Úr Hveragerði liggur leið inn að bænum Gjúfri en rétt áður en komið er að bænum Hvammi er sveigt til vinstri og er þar komið á Grafningsháls yfir í Grafning. Þegar komið er af Hvammsmelum er sveigt til vinstri og farið með lækjarfarvegi um gil þarna.

Leið lá af Grafningshálsi að Álftavaði á Soginu, fjölfarin fyrrum áður en brýrnar komu en Sogið var slæmur farartálmi.


Nokkurn veginn miðja vegu á Álftavaði heitir Vaðeyri. Nú mun Álftavað lítið vera farið. Ég veit þó til þess að Bergur heitinn fyrrverandi framkvæmdastjóri Hestamannafélagsins Fáks fór um Álftavað stundum í sleppitúrum á vorin á leið austur í Biskupstungur. Það var hann sem sagði þegar hann var hvattur af sínum nánustu til að láta gera við hjartað í sér: “Æ, þetta er orðið alveg nóg,” sagði hann.

Þegar Bergur var framkvæmdastjóri Fáks var viðskiptabókhaldið í einni stílabók og alltaf hafði Dúna aðstoðarkona hans á skrifstofus Fáks tíma til að spjalla við mann þegar komið var að greiða hesthúsaleiguna.

Ef menn skulduðu leigu var ekki verið að senda harðorð rukkunarbréf í lögfræðingastíl, en ef Bergur kom auga á viðkomandi kannski niðri á Lækjartorgi kallaði hann yfir þvert torgið: “Reyndu að hundskast til að borga hesthúsaleiguna.” Svona var nálægðin í mannlífinu í þá daga, en nú er kominn símsvari á skrifstofu Fáks og enginn nennir að tala við mann lengur. Þetta stafar af því að félagið hefur allt of mikið umleikis og stjórnarmenn í of mörg horn að líta. Þeir eru að reyna að þóknast þessum eða hinum og enda með því að gera engum til geðs. Seint þreytist ég á að dást að þeim ofurhugum sem sækja launalaust ár eftir ár í þennan slag og fá svo kannski ekkert nema skammir fyrir.

Þetta var enn einn út úr dúr en Álftavaðs er getið í Sturlungu. Eftir að Sturla Sighvatsson hafði handtekið Gissur Þorvaldsson í Apavatnsför árið 1238 reið hann um Álftavað. Hann hafði ætlað að drepa þennan erkióvin sinn en hætti við það og gaf honum líf. Það hefði hann ekki átt að gera en það er önnur saga. Ef þið hafið áhuga á þvi efni getið þið lesið um það í Sturlungu.

Leiðir yfir Hvítá
En svo við hverfum yfir að Hvítá þá má nefna á henni nokkur vöð svo sem Hólmavað sem hét áður Skagfirðingavað. Það er rétt fyrir neðan brúna fyrir austan Bláfell. Sömuleiðis Ísabakkavað eða Hvítárholtsvað. Það er fyrir ofan Hvítárholt. Kópsvatnsvað er hjá Kópsvatnseyrum. Það var talið nokkuð gott vað. Aðkoma var hins vegar erfið hjá Steypuvaði.

Skammt frá Bræðratungu í Biskupstungum er Vaðhólmi. Ætli júnkærinn í Bræðratungu sem fjallað er um í Íslandsklukkunni eftir Halldór Laxness hafi ekki farið þar um þegar hann var að koma af fyllirístúrunum niður á Eyrarbakka og velktist um með hrossin sín í fúafenum fyrir neðan bæinn. Honum hefur sjálfsagt ekki fundist það neitt áhlaupaverk að koma heim til Snæfríðar Íslandssól ílla verkaður eins og hann var.

Ferjur á Hvítá voru Auðsholtsferja, Iðuferja og ferja hjá Oddgeirshólum. Sagnir herma að við Brúarhlöð hafi fyrrum verið steinbogi yfir Hvítá. Bændurnir í Haukholtum og á Gýgjarhóli handan Hvítár áttu í illdeilum, sem enduðu með því að þeir brutu niður steinbogann.

Ásgrímur Elliða-Grímsson er þekktur úr Njálu. Hann bjó í Bræðratungu. Á leið sinni á Þingvöll eftir Njálsbrennu kom Flosi á Svínafelli við í Bræðratungu til að klekkja á Ásgrími. Hann fór á gömlu vaði yfir Hvítá á móts við Kópsvatn. Því næst reið hann Flosatraðir.

Grimmd sú sem birtist víða t.d. í fornsögum er nútíma Íslendingi lítt skiljanleg, okkur sem búum við lýðræði og félagslegt öryggi að kalla. En kannski er þetta aðeins smá þíða í annars blóði drifinni mannkynssögunni.

Svo er líka til annars konar grimmd. Hún er m.a. fólgin í einelti í skólum og á vinnustöðum mjög víða, útskúfun fólks sem kann ekki eða vill ekki bíta frá sér. Eða eins og einhvers staðar stendur skrifað: Hvenær drepur maður mann og hvenær drepur maður ekki mann?

Vöð á Tungufljóti eru m.a. Fossavað og Réttarvað.

Leiðir yfir Þjórsá
Nokkurn veginn á móts við Skarð í Landssveit er Nautavað á Þjórsá. Ýmsir halda að það sé sama og Holtsvað sem getið er um í Njáls sögu. Fleiri vöð á Þjórsá má nefna eins og t.d. Hagavað, Eyjavað og Gaukshöfðavað en það er neðst í Þjórsárdal.


Í mai 1916 kom að Skriðufelli í Þjórsárdal Árnessýslumegin við Þjórsá, Sturla nokkur Jónsson frá Fljótshólum í Flóa. Hann var þá 28 ára gamall. Hafði hann gengið suður Sprengisand frá Mýri í Bárðardal og verið þrjá sólarhringa á leiðinni. Þetta þótti þrekvirki enda hin versta færð og ár allar í vexti.

Áður en brýrnar komu var farið yfir Þjórsá á Sandhólaferju eða Pörtunum eins og kallað. Á Hrosshyl sem er fyrir ofan Nautavað var ferjað frá Þjórsárholti. Áin þarna var straumþung og erfitt að ferja. Þarna er örnefnið Ferjuklettur. Hjá Nautavaði er áin um tveggja km breið. Það tekur um 40 mínútur að ríða þar yfir. Einnig má nefna Egilsstaðaferju á Þjórsá og Nesferju.

Leið liggur vestan Þjórsár frá Bólstað upp í Nauthaga með Arnarfellsmúlum inn undir Arnarfell hið mikla sem er austanvert í Hofsjökli og þaðan á vaðið á Þjórsá hjá Sóleyjarhöfða. Þarna hefur verið nefndur Arnarfellsvegur. Handan Þjórsár er komið á Sprengisandsleið. Árið 1950 var fyrst farinn Arnarfellsvegur á bíl.

Ferjur á Ölfusá voru m.a. þessar: Kaldaðarnesferja (Kallaðarnesferja til forna), Óseyrarferja og Arnarbælisferja. Slys varð á Óseyrarferju á 16. öld er 10 menn voru að flytja skreið inn á Óseyri. Ferjumenn urðu sundurorða úti á ánni og lentu í handarlögmálum þannig að bátnum hvolfdi. Allir sem í bátnum voru drukknuðu.

Úr ferjumáldaga frá því um 1200 er Kaldaðarness getið. Með honum fékk Kaldaðarnes einkarétt á ferju yfir Ölfusá, aðra hjá Kotferju yfir að Kirkjuferju og svo Kaldaðarnesferju yfir að Arnarbæli.

Á Kaldaðarnesferju gerðist það slys árið 1518 að 40-50 manns flykktust út á ferjuna. Ferjan sökk í miðri á og fórust allir m.a. séra Böðvar Jónsson frá Görðum á Álftanesi og dóttir hans en lík hennar fundu fiskimenn frá Þorlákshöfn í öllum klæðum úti á rúmsjó.

Mikill átrúnaður fylgdi krossi í kirkjunni í Kaldaðarnesi. Stundum nægði að sjá t.d. af Kambabrún heim að bænum. Það huggaði dapra og sjúkir náðu bata. Þetta var í katólskum sið.

Niðurlag
Svo erum við aftur komin á Þingvöll. Þar í kirkjunni hélt Jón biskup Vídalín fræga umvöndunarræðu á spilltri öld. Þá logaði allt í ágirnd og átökum um jarðeignir. Án átaka verður engin framvinda, en þegar þau keyra um þverbak er það hlutverk kirkjunnar að milda þau, bera klæði á vopnin.

Kannski eru stjórnvöld hrædd um að einn góðan veðurdag muni annar Jón Vídalín hefja upp raust sína í kirkjunni á Þingvöllum. Þess vegna er hyggilegast að leggja niður prestssetrið þar. Samt er engin ágirnd í gangi í þjóðfélaginu í dag, allir svo tillitssamir og lýðræðislegir, en allur er varinn góður.

Best að enda á Þingvöllum þar sem byrjað var. Hestagjá þar sem menn geymdu löngum hesta sína á meðan þeir brugðu sér á barinn í Valhöll að fá sér hressingu hefur verið lokuð hestafólki um árabil. Í dag er hinni óheftu frjálshyggju innan Þjóðgarðsins nú endanlega lokið.

Hestafólki eru ætlaðar ákveðnar reiðgötur þar og ekki nema gott eitt um það að segja. Við þurfum aðhald eins og annað fólk og höfum skyldur við náttúru þessa lands. Sá tími er menn komu ríðandi nánast inn á barinn í Valhöll er sem betur fer liðinn. Það er alveg fráleitt að við séum að úthluta okkur sjálfum einhvers konar fíflafrelsi og niðurlægja okkur þannig í augum annarra með hátterni okkar. Við eigum að vera menn fyrir okkar hatt og fara eftir settum reglum.

Tilgangur þessara skrifa er ekki að vera með einhverja vandlætingu eða umvöndun enda fer flestum það betur en mér. Ég er einungis að reyna að benda mönnum á hvar skemmtilegustu reiðgöturnar liggja. Forfeður okkar kunnu að velja bestu leiðirnar. Förum í fótspor þeirra og þá munu hollvættir þessa lands geyma okkur.

Rituð árið 2002